Podczas prac konserwatorskich przy prospekcie organowym, na zachodniej ścianie wieży odkryto polichromię gotycką, do której wcześniej nie było dostępu. Również na łukach i filarach w przedsionku są ślady polichromii. W nawie kościoła na sklepieniu widać na żebrach naturalne odkrywki. Na ścianie południowej przy wejściu do kruchty da się zauważyć po lewej stronie zamurowane naczynie na wodę święconą. Przy prospekcie organowym widoczne są świadki polichromii wskazujące na obecność więcej niż dwóch warstw malarskich.
W dolnym pasie pod chórem ściana zachodnia została odsłonięta do wątku ceglanego. Dzięki temu można zauważyć wtórne zabudowanie przestrzeni między filarami, a ścianami, a także pomniejszenie wejścia do nawy. O tych przekształceniach świadczy inny rodzaj cegły i fugi.
Na ścianie północnej między łukami żeber widać charakterystyczną nierówność zaprawy dającą nadzieje na gotycką wyprawę murarską. Na ścianie tęczowej malowidła konserwowane w latach 70. XX wieku. Prawdopodobnie wtedy przemalowano żebra sklepienia na żółto, a ściany i sklepienie na biało. W glifach okiennych prezbiterium jest XX wieczna dekoracja malarska. Na żebrach wymalowano wątek ceglany. Na ścianie południowej prezbiterium w dolnej partii widoczne są samoistne odkrywki, świadczące o co najmniej dwóch warstwach malarskich. W dolnym pasie nawy i prezbiterium ściany pokryte są olejną lamperią.
OPIS STYLISTYCZNO-FORMALNY ŚCIAN NAWY
Polichromia wnętrza kościoła pw. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza — opis dr Ewy Herniczek z dokumentacji badań konserwatorskich na obecność polichromii z 2018 r.
Kościół pw. Św. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza należy do najstarszych obiektów sakralnych na tym terenie. Wzmiankowany już w XIII w, posiada strukturę średniowieczną, późnogotycką, z zachowaniem starszej części wcześniejszego obiektu w postaci północnej ściany kościoła. Budowla ma układ salowy trójprzęsłowy z dwuprzęsłowym prezbiterium. Od południa przylega dostawiona w wieku XVI kruchta zaś od północy zakrystia wzniesiona w wieku XVIII. Prowadzone w obiekcie wstępne badania ujawniły istnienie stosunkowo dobrze zachowanej polichromii. Odsłonięte fragmenty pozwalają hipotetycznie określić czas powstania malowideł na 2 poł. XIV w., jednak datowanie to może ulec zmianie po dokładnym rozpoznaniu jedynie częściowo obecnie dostępnych scen. Najistotniejsze jest ujawnienie malowideł na ścianie północnej nawy oraz zachodniej w wieży kościoła. Lokalizacja dekoracji na ścianie północnej pozwala związać jej powstanie z najstarszym udokumentowanym okresem istnienia budowli. Być może przetrwała tu najwcześniejsza warstwa malarska, należąca jeszcze do fazy XIII- to wiecznej. Świadczyć o tym mogą odsłonięte wstępnie fragmenty dekoracji
z charakterystycznym wyrazistym, ciągłym, ciemnym konturem form i obecnymi szerokimi, czerwonymi pasami o graficznym charakterze. Stylistyczna specyfika fragmentów wydaje się rokować szanse obecności czytelnej większej kompozycji o wczesnej dacie powstania. Najlepiej czytelne w obecnym stanie zachowania są fragmenty malowideł ujawnione na zachodniej ścianie wieży kościoła. Dobrze widoczne są tu co najmniej dwie postaci oraz monumentalne przedstawienie Veraikonu otoczonego promienistą glorią. Stylistyczne cechy tej części dekoracji wskazują na jej przynależność do fazy gotyckiej, najpewniej w obrębie 2 poł. XIV w. Światłocieniowy modelunek twarzy, fragmentarycznie obecny cienki, ciemny kontur, szeroka paleta barw nadają polichromii wyrazisty charakter. Zachowany fragment najpewniej identyfikować należy z przedstawieniem Św. Weroniki z trzymanym przez nią Veraikonem. Postaci kobiety towarzyszy po lewej stronie kompozycji jeszcze jedna postać zwrócona w jej stronę – kobieca, młodzieńcza lub anielska o długich, jasnych włosach okalających twarz. O ile figura centralna posiada duży, kolisty nimb wyraźnie zaznaczony ciągłym żółtym konturem – sylweta boczna pozbawiona jest tego rodzaju wyróżnika. W obydwu przypadkach widoczny jest wyraźny modelunek światłocieniowy twarzy budowany walorem ciepłej karnacji o silnych rozbieleniach w partiach świateł. Struktury fizjonomii są miękkie, o stosunkowo dużych nosach i oczach oraz niewielkich, wysuniętych, owalnych brodach.
Kościół pw. Św. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza należy do najstarszych obiektów sakralnych na tym terenie. Wzmiankowany już w XIII w, posiada strukturę średniowieczną, późnogotycką, z zachowaniem starszej części wcześniejszego obiektu w postaci północnej ściany kościoła. Budowla ma układ salowy trójprzęsłowy z dwuprzęsłowym prezbiterium. Od południa przylega dostawiona w wieku XVI kruchta zaś od północy zakrystia wzniesiona w wieku XVIII. Prowadzone w obiekcie wstępne badania ujawniły istnienie stosunkowo dobrze zachowanej polichromii. Odsłonięte fragmenty pozwalają hipotetycznie określić czas powstania malowideł na 2 poł. XIV w., jednak datowanie to może ulec zmianie po dokładnym rozpoznaniu jedynie częściowo obecnie dostępnych scen. Najistotniejsze jest ujawnienie malowideł na ścianie północnej nawy oraz zachodniej w wieży kościoła. Lokalizacja dekoracji na ścianie północnej pozwala związać jej powstanie z najstarszym udokumentowanym okresem istnienia budowli. Być może przetrwała tu najwcześniejsza warstwa malarska, należąca jeszcze do fazy XIII- to wiecznej. Świadczyć o tym mogą odsłonięte wstępnie fragmenty dekoracji
z charakterystycznym wyrazistym, ciągłym, ciemnym konturem form i obecnymi szerokimi, czerwonymi pasami o graficznym charakterze. Stylistyczna specyfika fragmentów wydaje się rokować szanse obecności czytelnej większej kompozycji o wczesnej dacie powstania. Najlepiej czytelne w obecnym stanie zachowania są fragmenty malowideł ujawnione na zachodniej ścianie wieży kościoła. Dobrze widoczne są tu co najmniej dwie postaci oraz monumentalne przedstawienie Veraikonu otoczonego promienistą glorią. Stylistyczne cechy tej części dekoracji wskazują na jej przynależność do fazy gotyckiej, najpewniej w obrębie 2 poł. XIV w. Światłocieniowy modelunek twarzy, fragmentarycznie obecny cienki, ciemny kontur, szeroka paleta barw nadają polichromii wyrazisty charakter. Zachowany fragment najpewniej identyfikować należy z przedstawieniem Św. Weroniki z trzymanym przez nią Veraikonem. Postaci kobiety towarzyszy po lewej stronie kompozycji jeszcze jedna postać zwrócona w jej stronę – kobieca, młodzieńcza lub anielska o długich, jasnych włosach okalających twarz. O ile figura centralna posiada duży, kolisty nimb wyraźnie zaznaczony ciągłym żółtym konturem – sylweta boczna pozbawiona jest tego rodzaju wyróżnika. W obydwu przypadkach widoczny jest wyraźny modelunek światłocieniowy twarzy budowany walorem ciepłej karnacji o silnych rozbieleniach w partiach świateł. Struktury fizjonomii są miękkie, o stosunkowo dużych nosach i oczach oraz niewielkich, wysuniętych, owalnych brodach.
Badania wstępne ujawniły także istnienie polichromii na ścianie zachodniej nawy, przy prospekcie organowym. Ślady te, o szerokiej, żywej palecie chromatycznej nie dają podstaw do jednoznacznej identyfikacji form. Uzasadnione wydaje się jednak przypuszczenie, że należą one do średniowiecznej fazy dekoracji (2 poł. XIV w?).
Naturalne odkrywki wcześniejszej fazy dekoracji malarskiej pojawiają się także na południowej ścianie prezbiterium. Widoczne tu warstwy malarskie sugerują istnienie dekoracji ornamentalnej, prawdopodobnie XVI-wiecznej. Ślady polichromii dostrzec można także w kilku miejscach na powierzchni żeber sklepiennych – w obecnym stanie zachowania trudno jednoznacznie określić ich przynależność chronologiczną.
Wszystkie ujawnione do tej pory fragmenty dekoracji malarskiej kościoła w Jaczowie pozwalają przypuszczać, iż opisać tu można co najmniej trzy fazy kreowania malarskiej dekoracji wnętrza: najstarszą w obrębie ściany północnej nawy (XIII w?), nieco późniejszą zrealizowaną na ścianie zachodniej wieży kościoła i nawy (2 poł. XIV w?) oraz dekorację prezbiterium, najpewniej realizowaną już na przełomie XV i XVI w lub w obrębie XVI stulecia.
Najistotniejszym zadaniem wydaje się rozpoznanie dwóch waz wczesnych, w tym zwłaszcza elementów wystroju malarskiego pochodzących z pierwszego etapu realizacji średniowiecznej (ściana północna nawy). Stosunkowo dobry stan zachowania malowideł zachodniej ściany wieży skłania także do podjęcia starań o zabezpieczenie tej części dekoracji i rozpoznanie jej zasięgu, cech stylowych, a przede wszystkim programu ikonograficznego. Jego odczytanie przyczynić się może do ustalenia pierwotnej funkcji tej części przestrzeni kościoła.
Z uwagi na historyczne znaczenie kościoła w Jaszowie jako jednego z najstarszych zachowanych obiektów sakralnych regionu – zabezpieczenia zachowanych tu dzieł jest nie tylko wskazane,
ale obligatoryjne. Równocześnie duże znaczenie wydaje się mieć prowadzenie równoległego rozpoznania ikonograficznego całego zespołu polichromii jaczowskiej, do czego niezbędne jest przeprowadzenie szerokich badań technicznych i technologicznych zachowanej tu struktury malarskiej, w chwili obecnej jedynie fragmentarycznie odsłoniętej. Specyfika technologiczna malowideł – zwłaszcza tych zlokalizowanych na ścianie północnej świątyni – wymaga opracowania specjalistycznej metody prac badawczych i zabezpieczających, gwarantującej możliwie najpełniejsze zachowanie malowidła. Wszystkie działania powinny być prowadzone pod stałym nadzorem konserwatorskim z uwagi na historyczną wartość zespołu.
ale obligatoryjne. Równocześnie duże znaczenie wydaje się mieć prowadzenie równoległego rozpoznania ikonograficznego całego zespołu polichromii jaczowskiej, do czego niezbędne jest przeprowadzenie szerokich badań technicznych i technologicznych zachowanej tu struktury malarskiej, w chwili obecnej jedynie fragmentarycznie odsłoniętej. Specyfika technologiczna malowideł – zwłaszcza tych zlokalizowanych na ścianie północnej świątyni – wymaga opracowania specjalistycznej metody prac badawczych i zabezpieczających, gwarantującej możliwie najpełniejsze zachowanie malowidła. Wszystkie działania powinny być prowadzone pod stałym nadzorem konserwatorskim z uwagi na historyczną wartość zespołu.
Z opracowania Hermanna Hoffmana wiemy, że1931 roku wnętrze kościoła otrzymało nowy wystrój. Wynika z niego, że sklepienie prezbiterium pomalowano na niebiesko, żebra na żółto i zielono. Obecnie kolorystyka sklepień i ścian utrzymana jest w bieli, żebra są żółte.
Cechy formalne, jakie dostrzec można w istniejących aktualnie odkrywkach, sugerują obecność różnych warstw malarskich, najpewniej także obecności części dekoracji pochodzącej z wczesnego okresu powstania polichromii, związanej z pierwotnym wystrojem gotyckiej bryły świątyni. Ślady dekoracji barwnej pojawiają się także na powierzchni żeber sklepiennych w nawie kościoła. Rozpoznanie tych fragmentów pozwoliłoby określić ich przynależność do określonych etapów chronologicznych powstawania wystroju, co w tym momencie
nie jest możliwe. Na wnikliwą uwagę zasługuje także północna ściana nawy, należąca do najstarszych zachowanych fragmentów budowli. Całość ujawnionych śladów wczesnego wystroju malarskiego świątyni w Jaczowie, należącej do najstarszych zachowanych na tym terenie obiektów kultowych, zasługuje na wnikliwe badanie, a przede wszystkim konieczne zabezpieczenie całości, tak by ujawnić rzeczywisty stan zachowania historycznej polichromii oraz umożliwić rozpoznanie najcenniejszych jej fragmentów. Dobrze zachowana bryła gotycka kościoła pozwala sugerować potencjalną możliwość przetrwania w przestrzeni świątyni znaczących fragmentów wczesnej fazy dekoracji wnętrza.
Cechy formalne, jakie dostrzec można w istniejących aktualnie odkrywkach, sugerują obecność różnych warstw malarskich, najpewniej także obecności części dekoracji pochodzącej z wczesnego okresu powstania polichromii, związanej z pierwotnym wystrojem gotyckiej bryły świątyni. Ślady dekoracji barwnej pojawiają się także na powierzchni żeber sklepiennych w nawie kościoła. Rozpoznanie tych fragmentów pozwoliłoby określić ich przynależność do określonych etapów chronologicznych powstawania wystroju, co w tym momencie
nie jest możliwe. Na wnikliwą uwagę zasługuje także północna ściana nawy, należąca do najstarszych zachowanych fragmentów budowli. Całość ujawnionych śladów wczesnego wystroju malarskiego świątyni w Jaczowie, należącej do najstarszych zachowanych na tym terenie obiektów kultowych, zasługuje na wnikliwe badanie, a przede wszystkim konieczne zabezpieczenie całości, tak by ujawnić rzeczywisty stan zachowania historycznej polichromii oraz umożliwić rozpoznanie najcenniejszych jej fragmentów. Dobrze zachowana bryła gotycka kościoła pozwala sugerować potencjalną możliwość przetrwania w przestrzeni świątyni znaczących fragmentów wczesnej fazy dekoracji wnętrza.
Ze względu na historie kościoła i ilość przekształceń, obiekt nie jest w dobrym stanie zachowania. Przez zmiany dokonane w XIX i XX wieku świątynia utraciła swoją rangę artystyczną. Prawdopodobnie decyzja o wymalowaniu ścian i sklepień na biało, żeber w nawie na żółto, była spowodowana złym stanem polichromii lub zmianą wystroju świątyni. W nawie głównej z żeber sklepienia łuszczy się żółta farba emulsyjna, odsłaniając wtórne nawarstwienia. Po rozpoznaniu budowy technologicznej sklepienia wyszło 14 warstw stratygraficznych. Ściany świątyni są w dużo gorszym stanie zachowania ponieważ był do nich łatwiejszy dostęp, ulegały częstszemu uszkodzeniu i były naprawiane. W nawie na ścianie zachodniej pod chórem tynki zostały usunięte. W wielu miejscach gotycka warstwa malarska jest odspojona i przylega do wtórnej zaprawy. W dolnym pasie nawy i na chórze jest olejna lamperia. Wygląda to nie estetycznie, obecna kolorystyka nie oddaje gotyckiego charakteru wnętrza.
WNIOSKI
Prowadzone w obiekcie wstępne badania ujawniły istnienie stosunkowo dobrze zachowanej polichromii, której stan zachowanie nie daje możliwości na jej odsłonięcie. Z uwagi na używane w obiekcie nieprzepuszczalne powłoki malarskie (farby emulsyjne, mazerunki, lamperie olejne) polichromia na pobiale wapiennej jest odspojona od zaprawy i częstokroć lepiej związana z warstwą wierzchnią niż z oryginalnym podłożem. Prawdopodobnie nieprzepuszczalne powłoki przyczyniły się do obecnego stanu polichromii.
Jest to bardzo skomplikowany problem konserwatorski i restauratorski, wymaga specjalnie opracowanej metody. Ponieważ jest to jeden z nielicznych zachowanych kościołów z tego okresu na ziemi głogowskiej, należy traktować go ze szczególną ostrożnością i pietyzmem. Odsłonięte fragmenty pozwalają hipotetycznie określić czas powstania malowideł na 2 połowę XIV wieku, jednak datowanie to może ulec zmianie po dokładnym rozpoznaniu zasłoniętych przedstawień. Podczas pracy dyplomowej została odsłonięta postać świętego Piotra po lewej stronie, na ścianie zachodniej, przy prospekcie organowym.
Jest to bardzo skomplikowany problem konserwatorski i restauratorski, wymaga specjalnie opracowanej metody. Ponieważ jest to jeden z nielicznych zachowanych kościołów z tego okresu na ziemi głogowskiej, należy traktować go ze szczególną ostrożnością i pietyzmem. Odsłonięte fragmenty pozwalają hipotetycznie określić czas powstania malowideł na 2 połowę XIV wieku, jednak datowanie to może ulec zmianie po dokładnym rozpoznaniu zasłoniętych przedstawień. Podczas pracy dyplomowej została odsłonięta postać świętego Piotra po lewej stronie, na ścianie zachodniej, przy prospekcie organowym.
Podczas prac przy sklepieniu nad organami na ścianie zachodniej odsłonięto fragment czerwonej kotary, na której odkryto wyryte napisy z 1616 r. i 1811 r.
Gotycka polichromia na odsłoniętej części sklepienia sieciowego daje wielkie nadzieję. podczas dwóch sezonów konserwatorskich udało się odsłonić niemal w 90% zachowaną warstwę malarską na żebrach i wysklepkach, ujawniły się bardzo ciekawe cienie rzucone przy żebrach. Pozwolę sobie przytoczyć opis do sklepienia, który sporządził dr Wojciech Gruk.
Gotycka polichromia na odsłoniętej części sklepienia sieciowego daje wielkie nadzieję. podczas dwóch sezonów konserwatorskich udało się odsłonić niemal w 90% zachowaną warstwę malarską na żebrach i wysklepkach, ujawniły się bardzo ciekawe cienie rzucone przy żebrach. Pozwolę sobie przytoczyć opis do sklepienia, który sporządził dr Wojciech Gruk.
Kościół pw. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Jaczowie ma genezę XIII-wieczną, a jego obecna forma architektoniczna pochodzi z pocz. XVI w.
W tym czasie zbudowano m.in. szczególnie wyróżniające świątynię okazałe sklepienie sieciowe ponad nawą, zdradzające wpływy architektury czeskiej Pragi, które oddziaływały na tereny środkowego nadodrza za pośrednictwem kościołów Marchii Brandenburskiej.
Sklepienie ma formę ciągłej, okrągłołucznej w przekroju kolebki z lunetami, pokrytej potrójnym duktem żeber. Niedawne sensacyjne odkrycie pod warstwą tynków i przemalowań kompletnie jak się wydaje – zachowanej późnośredniowiecznej polichromii, współczesnej powstaniu sklepienia, znacząco podnosi jego i tak przecież wysoką wartość zabytkową.
Malowidła te, stanowiące obecnie w skali Śląska rzadkość, pokrywają całość pól sklepiennych i żeber, tworząc spójny program ideowy. Przecięcia żeber opatrzono motywami czterolistnych i trójlistnych koniczyn, symbolizujących odpowiednio Czterech Ewangelistów oraz Trójcę Świętą. Ikonografia ta znakomicie podkreśla symboliczne znaczenie sklepienia średniowiecznej świątyni chrześcijańskiej jako odpowiadającej sferze niebiańskiej, w tym przypadku konkretnie rajskiemu ogrodowi. Odkrycie i konserwacja w pierwszej kolejności przedmiotowych malowideł, a następnie polichromii ukrytych pod tynkiem na ścianach kościoła, przywróci polskiej kulturze spójnie zachowany zabytek ogromnej wartości, a jego poznanie wniesie istotny wkład w rozwój badań nad naszą sztuką średniowieczną.– w obecnym stanie zachowania trudno jednoznacznie określić ich przynależność chronologiczną.
Wszystkie ujawnione do tej pory fragmenty dekoracji malarskiej kościoła w Jaczowie pozwalają przypuszczać, iż opisać tu można co najmniej trzy fazy kreowania malarskiej dekoracji wnętrza: najstarszą w obrębie ściany północnej nawy (XIII w.?), nieco późniejszą zrealizowaną na ścianie zachodniej wieży kościoła i nawy (2 poł. XIV w.?) oraz dekorację prezbiterium, najpewniej realizowaną już na przełomie XV i XVI wieku lub w obrębie XVI stulecia.
Z uwagi na historyczne znaczenie kościoła w Jaczowie jako jednego z najstarszych zachowanych obiektów sakralnych regionu – zabezpieczenia zachowanych tu dzieł jest nie tylko wskazane, ale obligatoryjne. Równocześnie duże znaczenie wydaje się mieć prowadzenie równoległego rozpoznania ikonograficznego całego zespołu polichromii jaczowskiej, do czego niezbędne jest przeprowadzenie szerokich badań technicznych i technologicznych zachowanej tu struktury malarskiej, w chwili obecnej jedynie fragmentarycznie odsłoniętej. Specyfika technologiczna malowideł – zwłaszcza tych zlokalizowanych na ścianie północnej świątyni – wymaga opracowania specjalistycznej metody prac badawczych i zabezpieczających, gwarantującej możliwie najpełniejsze zachowanie malowidła. Wszystkie działania powinny być prowadzone pod stałym nadzorem konserwatorskim z uwagi na historyczną wartość zespołu.
W tym czasie zbudowano m.in. szczególnie wyróżniające świątynię okazałe sklepienie sieciowe ponad nawą, zdradzające wpływy architektury czeskiej Pragi, które oddziaływały na tereny środkowego nadodrza za pośrednictwem kościołów Marchii Brandenburskiej.
Sklepienie ma formę ciągłej, okrągłołucznej w przekroju kolebki z lunetami, pokrytej potrójnym duktem żeber. Niedawne sensacyjne odkrycie pod warstwą tynków i przemalowań kompletnie jak się wydaje – zachowanej późnośredniowiecznej polichromii, współczesnej powstaniu sklepienia, znacząco podnosi jego i tak przecież wysoką wartość zabytkową.
Malowidła te, stanowiące obecnie w skali Śląska rzadkość, pokrywają całość pól sklepiennych i żeber, tworząc spójny program ideowy. Przecięcia żeber opatrzono motywami czterolistnych i trójlistnych koniczyn, symbolizujących odpowiednio Czterech Ewangelistów oraz Trójcę Świętą. Ikonografia ta znakomicie podkreśla symboliczne znaczenie sklepienia średniowiecznej świątyni chrześcijańskiej jako odpowiadającej sferze niebiańskiej, w tym przypadku konkretnie rajskiemu ogrodowi. Odkrycie i konserwacja w pierwszej kolejności przedmiotowych malowideł, a następnie polichromii ukrytych pod tynkiem na ścianach kościoła, przywróci polskiej kulturze spójnie zachowany zabytek ogromnej wartości, a jego poznanie wniesie istotny wkład w rozwój badań nad naszą sztuką średniowieczną.– w obecnym stanie zachowania trudno jednoznacznie określić ich przynależność chronologiczną.
Wszystkie ujawnione do tej pory fragmenty dekoracji malarskiej kościoła w Jaczowie pozwalają przypuszczać, iż opisać tu można co najmniej trzy fazy kreowania malarskiej dekoracji wnętrza: najstarszą w obrębie ściany północnej nawy (XIII w.?), nieco późniejszą zrealizowaną na ścianie zachodniej wieży kościoła i nawy (2 poł. XIV w.?) oraz dekorację prezbiterium, najpewniej realizowaną już na przełomie XV i XVI wieku lub w obrębie XVI stulecia.
Z uwagi na historyczne znaczenie kościoła w Jaczowie jako jednego z najstarszych zachowanych obiektów sakralnych regionu – zabezpieczenia zachowanych tu dzieł jest nie tylko wskazane, ale obligatoryjne. Równocześnie duże znaczenie wydaje się mieć prowadzenie równoległego rozpoznania ikonograficznego całego zespołu polichromii jaczowskiej, do czego niezbędne jest przeprowadzenie szerokich badań technicznych i technologicznych zachowanej tu struktury malarskiej, w chwili obecnej jedynie fragmentarycznie odsłoniętej. Specyfika technologiczna malowideł – zwłaszcza tych zlokalizowanych na ścianie północnej świątyni – wymaga opracowania specjalistycznej metody prac badawczych i zabezpieczających, gwarantującej możliwie najpełniejsze zachowanie malowidła. Wszystkie działania powinny być prowadzone pod stałym nadzorem konserwatorskim z uwagi na historyczną wartość zespołu.
Galeria zdjęć po renowacji: 06-10.2024:
